Sześciolatek w szkole zadania rodziny i szkoły –cz. I
Obecność dzieci sześcioletnich w szkole wkrótce stanie się faktem nieodwołalnym. Póki co, jest jeszcze czas na podjęcie działań, aby ułatwić przedszkolakowi adaptację do nowej roli. Priorytetowe znaczenie przypisać należy w tym względzie dwóm dla dziecka podstawowym środowiskom –rodzinie i szkole. W każdym z nich można wyodrębnić szereg różnych inicjatyw, zadań, obowiązków warunkujących nabycie przez przyszłego ucznia –obecnie przedszkolaka, podstawowych kompetencji i umiejętności świadczących o dojrzałości szkolnej, kształtujących jego pozytywne nastawienie względem szkoły, nauczycieli i uczenia się oraz świadomość siebie w nowej roli.
Zadania rodziców w przygotowaniu dziecka do szkoły
Rodzice nie mogą zapominać, że gotowość szkolna ich dziecka w dużym stopniu, jeśli nie w największym, zależy właśnie od nich. Przebieg rozwoju dziecka jest silnie warunkowany poprzez funkcjonowanie środowiska rodzinnego, które oddziałuje na nie w dwójnasób. Z jednej strony stwarza właściwe warunki dla sukcesywnego realizowania zadań rozwojowych, na które dziecko jest gotowe, a z drugiej pobudza, aktywizuje, kieruje je ku nowym wyzwaniom, wspiera w ich pokonywaniu. Wiąże się to z dostarczaniem dziecku różnorodnej stymulacji poznawczej(np. wizyty w muzeach i teatrze, podróże, wspólne przeglądanie i czytanie książek, przeszukiwanie Internetu), rozmaitych doświadczeń społecznych (zadbanie o kontakty dziecka zarówno z dziećmi, jak dorosłymi – np. krewnymi, sąsiadami) i tworzeniem przestrzeni dla twórczych zachowań dziecka(np. zachęcanie dziecka do różnorodnych form ekspresji artystycznej, kształtowanie w nim postawy „badacza”).
Przygotowanie do samodzielności i zaradności w codziennych sytuacjach
Przedszkolak wiele rzeczy już potrafi i przejawia coraz większą potrzebę samodzielności. Zazwyczaj bez trudu radzi sobie w takich codziennych czynnościach, jak utrzymywanie porządku w swoim pokoju lub swoim miejscu w domu (układanie zabawek, książek, składanie swojego ubrania), spożywanie posiłku, pomaganie w domowych obowiązkach (np. podlewanie kwiatów, pomoc w gotowaniu), przeprowadza własną toaletę. Istotne jest, aby rodzice dostrzegali i rozmawiali z dzieckiem o tych umiejętnościach, chwalili je, dzięki czemu stanie się ono bardziej świadome własnych kompetencji i z satysfakcją będzie z nich korzystać. W sytuacjach życia codziennego należy również uwzględniać pomysły i propozycje dziecka, pozwalać mu podejmować decyzje dotyczące jego samego (np. przy wyborze ubrania, podejmowanej aktywności, rodzaju zabawy), wyznaczać mu rozmaite, „specjalne” zadania (np. karmienie i dbanie o domowe zwierzątko, sprzątanie ogrodu czy spiżarni). Takie dziecko z pewnością stanie się bardziej pewne siebie, zaradne, a samodzielny sześciolatek z większą łatwością będzie radzić sobie z zadaniami czekającymi go w szkole.
Przygotowanie do radzenia sobie w sytuacjach nowych, nietypowych i trudnych, do znoszenia niepowodzeń i porażek
Oprócz umiejętności koniecznych do efektywnego funkcjonowania w codziennych sytuacjach, dziecko musi mieć również szanse nabycia kompetencji, które pozwolą mu radzić sobie w sytuacjach nowych, nietypowych i trudnych. Ową zdolność dziecko zdobywa, np. gdy wspólnie z rodzicami wybiera się do lekarza, muzeum, teatru, kina. Istotne jest również, aby dziecko (w bezpiecznych dla niego warunkach) doświadczało, a nie unikało, niepowodzeń, konfliktów, niezgodności opinii, stanowią one bowiem nieodłączny element procesu edukacji. Doświadczanie siebie z pozycji „przegranego” jest znaczące przy wystąpieniu równoczesnego komunikatu ze strony rodziców, że tak, jak odnoszenie sukcesów, również odnoszenie porażek jest czymś zupełnie naturalnymi zdarza się wszystkim ludziom. Ważne jest pokazanie na własnym przykładzie, że nie wszystkie zadania i plany udaje się zrealizować z zamierzonym skutkiem, że również dorosły napotyka na różne trudności i niepowodzenia. Należy podkreślać, że w takich sytuacjach istotą jest „mierzenie się” z kolejnymi wyzwaniami, ponieważ każde z nich niesie ze sobą ważne doświadczenia, daje nową wiedzę. Taka postawa pozwoli dziecku z większą łatwością akceptować swoje niepowodzenia, a ewentualne szkolne trudności traktować jako wyzwania, a nie jako zagrożenia i przeszkody nie do pokonania.
Przygotowanie do roli ucznia
Zapoznawanie dziecka z rolą ucznia nie powinno polegać jedynie na opowiadaniu mu o niej, ale także, a może przede wszystkim na kształtowaniu w nim cech, które ułatwią mu jej podjęcie, m.in. kontroli emocji, koncentracji uwagi, sprawnego posługiwania się pamięcią gotowości do poświęceń na rzecz nadrzędnego celu, planowania, inicjowania oraz organizowania działań. Istotne, aby opiekunowie (rodzice, rodzeństwo, dziadkowie) w zakresie kontroli emocji dostarczali mu różnorodnych sposobów i przykładów radzenia sobie z własnymi doznaniami(np. pozbywanie się gniewu i agresji poprzez aktywność fizyczną), ale również informowali dziecko o sytuacjach czy miejscach szczególnie wymagających panowania nad własnym afektem (np. w miejscach publicznych, kościele, teatrze, szkole). Wczesnego treningu wymagają także umiejętności koncentrowania uwagi, czy efektywnego posługiwania się pamięcią. Dlatego ważnym zadaniem rodziców jest podejmowanie prób skupiania i utrzymywania uwagi dziecka na określonej aktywności przez coraz dłuższy okres czasu oraz ćwiczenia jego pamięci (np. zapamiętywanie listy zakupów, zabawy w ciągi słowne, zabawy w zgadywanie) od wczesnych lat przedszkolnych. Szczególnego wsparcia ze strony dorosłych wymaga również rozwój kompetencji związanych z podejmowaniem przez dziecko celowych i zorganizowanych działań. Zadaniem opiekuna jest początkowo tworzenie dla niego „rusztowania” w obrębie podejmowanej aktywności –konstruowanie (wspólnie z przedszkolakiem) kolejnych kroków każdego procesu, czynienie zadania interesującym, ukierunkowywanie dziecka, by w odpowiednim momencie przekazać mu większą odpowiedzialność za jego przebieg. Późny wiek przedszkolny to szczególny czas, gdy dziecko przyjmuje postawę badacza. Jest zainteresowane otaczającym je światem fizycznym, przyrodniczym, społecznym, pragnie poznawać jego prawidłowości, zdobywać wiadomości, odkrywać własne talenty. Rolą rodzica jest wspieranie dziecka w owych działaniach, nadawanie im właściwego kierunku i stwarzanie możliwości „próbowania” nowych rzeczy. Ważne, aby zauważać posiadane przez dziecko różnorodne umiejętności – poznawcze, emocjonalne, społeczne („strefa aktualnego rozwoju”) oraz komunikować to (np. poprzez chwalenie i wykorzystywanie). Jednocześnie należy zdawać sobie sprawę ze słabości dziecka i wspierać je w tych sferach, które sprawiają mu szczególną trudność. Jako, że każde dziecko posiada również właściwą sobie „strefę najbliższego rozwoju” (możliwe, przyszłe umiejętności), istotne, aby to właśnie rodzic dostrzegał ten potencjał, wzbudzał i wspierał jego różną ekspresję. Watro także rozmawiać z sześciolatkiem o jego kompetencjach w kontekście zbliżających się zadań szkolnych. Pokazywać, jak będzie mógł wykorzystać dotąd nabyte umiejętności, rozwija je i ksztaltowac nowe. Istotne, aby sześciolatek miał także okazje do zdobycia wszelkich, niezbędnych informacji o szkole, do której będzie uczęszczał. Zredukuje to bowiem jego obawy, zmniejszy lęk i umożliwi stworzenie jej pozytywnego obrazu. Warto rozmawiać z dzieckiem o nowej roli, opowiadać o przyszłej placówce, a w odpowiednim momencie złożyć w niej wraz z dzieckiem wizytę.
Przygotowanie do nowych kontaktów społecznych – z innymi uczniami w różnym wieku i z dorosłymi pełniącymi różne role
Dla sześciolatka osobami najbardziej znaczącymi nadal są najbliższe mu osoby dorosłe (rodzice, starsze rodzeństwo, nauczyciel w przedszkolu). Dziecko w tym okresie na swój sposób rozumie relację przyjacielską – przyjaciel wyróżniany jest przede wszystkim jako partner zabaw. W okresie szkolnym zmienia się natura relacji z innymi dziećmi, coraz częściej wynikają one z podejmowanych wspólnie działań, wymagających wzajemnego zrozumienia – klarownego komunikowania własnych emocji, intencji, potrzeb. Warto zauważyć, iż dzieciom, które odpowiednio opanowały te kompetencje łatwiej będzie efektywnie funkcjonować w zróżnicowanej grupie rówieśniczej (klasie). Jednocześnie należy podkreślić, iż otwartość dziecka i aktywne uczestnictwo w działaniach grupowych (w szkole) umożliwi dalszy rozwój i doskonalenie się jego umiejętności społecznych. Pójście do szkoły wiąże się również z poznaniem innych dorosłych (nauczycieli, pedagoga, dyrektora szkoły, pielęgniarki). Ważne, by dziecko potrafiło nawiązywać kontakt z osobami dorosłymi, podtrzymywać go, podporządkowywać się wyznaczanym przez nie regułom. Takie umiejętności stanowią jeden z podstawowych czynników jego rozwoju, dlatego ważne, aby opiekunowie od najmłodszych lat dziecka dostarczali mu podstawowych informacji o zasadach, zwyczajach komunikacji z dziećmi i osobami dorosłymi, określali reguły życia społecznego, sygnalizowali związane z nim możliwe niebezpieczeństwa (np. kontakt z obcymi), wskazywali korzyści płynące z relacji z innymi (np. dzielenie wspólnych pasji, zainteresowań, korzystanie z wiedzy i doświadczeń dorosłych), a także stwarzali okazje do poznawania różnych osób(pod względem wieku, zawodu, np. instruktor na basenie, instruktorka grupy tanecznej).
Przygotowanie do realizacji nowych zadań i rozliczania się z nich oraz bycia rozliczanym
Aktywność sześciolatka nadal w dużej mierze charakteryzuje się beztroską, nieuporządkowaniem, rzeczywistość poznaje on na drodze swobodnego, okolicznościowego gromadzenia doświadczeń. Dziecko często koncentruje się bezpośrednio na samej działalności, nie podporządkowując jej określonemu celowi. Zadania szkolne natomiast wymagać będą od niego umiejętności odwrotnych – planowania swoich działań ze względu na konieczność osiągania określonych rezultatów, inicjowania ich i co najważniejsze ich finalizacji. Istotne, aby rodzice na co dzień włączali dziecko w różnorodne aktywności (np. wspólne sprzątanie, czytanie), formułowali wspólnie z nim cele w ich obrębie, wspierali i motywowali je na poszczególnych etapach ich realizacji, a co najważniejsze udzielali dziecku informacji zwrotnych dotyczących poczynionych przez nie postępów. Taka praktyka pozwoli przedszkolakowi wykształcić postawę systematyczności, rzetelności, bardziej zadaniowego postępowania wobec podejmowanych aktywności, a jednocześnie odczuwać satysfakcję z osiągania wyznaczanych przez siebie celów.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Dominika Szymańska – studentka V roku psychologii Instytutu Psychologii UAM
